[Tổng hợp] Kinh Bắc, một miền cổ tích

Để bài này đây, có việc dùng sau.

Nói đến Kinh Bắc, phải nói đến những ngôi chùa danh tiếng cổ xưa, vì nơi đây là cái nôi đầu tiên của Phật giáo Việt Nam, với trung tâm Luy Lâu cổ từ hai ngàn năm trước. Khi tham quan chùa Bắc Ninh, người ta thường nhắc đến những ngôi chùa danh tiếng bậc nhất: chùa Dâu, chùa Bút Tháp, chùa Phật Tích, vì đó là những ngôi chùa còn nguyên vẹn, được trùng tu xây dựng to lớn và đẹp đẽ.

Lần đến Bắc Ninh gần đây nhất, tôi tìm đến chùa Dạm, một Đại danh lam cổ xưa nay đã điêu tàn hoang phế cực độ.

Ngay người dân Bắc Ninh cũng không phải ai cũng biết chùa Dạm. Khi hỏi chùa Dạm thì nhiều người chỉ đường đến chùa Hàm, tức là chùa Hàm Long. Nhưng cũng không sao, vì chùa Dạm cách chùa Hàm chỉ hơn 1 km, từ chùa Hàm hỏi chùa Dạm thì nhiều người biết hơn.

Đường vào chùa là đường liên xã, hai đầu đâm ra đường 18 và đường 38, chùa thuộc xã Nam Sơn, huyện Quế Võ, Bắc Ninh.

Chùa Dạm nằm rất cao trên lưng núi Đại Lãm, nhìn ra cánh đồng bằng phẳng. Lên đây khá giống chùa Phật Tích, nhưng hoang phế hơn nhiều.

Chùa gắn liền với tên tuổi một người phụ nữ kiệt xuất: Ỷ Lan.

Ỷ Lan chỉ là người con gái thường dân canh cửi, nhưng vua Lý Thánh Tông chỉ nhìn thấy là yêu, ắt hẳn bà đẹp lắm, một đại mỹ nhân thời đó. Từ ngôi vị Ỷ Lan phu nhân, sinh được Thái tử, bà trở thành Thần phi, rồi Nguyên phi, đã từng cầm quyền nhiếp chính, thay vua trị nước.

Khi con trai 7 tuổi lên ngôi (Lý Nhân Tông), Nguyên phi Ỷ Lan được tôn là Hoàng thái phi, rồi Phù Thánh Linh Nhân Hoàng thái hậu. Cùng Lý Thường Kiệt, bà Nhiếp chính lần hai, an dân định quốc, đánh tan giặc Tống xâm lăng, chấn hưng Phật pháp.

Có lẽ một trong những nguyên nhân khiến bà xây dựng chùa chiền nhiều, là sám hối việc đã giam và bỏ cho chết đói Thượng Dương hoàng hậu (vợ cả Thánh Tông) và 72 cung nữ trong cuộc chiến tranh giành quyền lực. Khi Nhân Tông đủ lớn nắm quyền, bà lui về đi tu, dựng rất nhiều chùa chiền khắp vùng Kinh Bắc.

Trong số những chùa đó, Chùa Dạm là công trình lớn nhất.

Tôi đã từng đọc thông tin trên mạng về chùa Dạm, rằng đó là ngôi chùa rất lớn dựng trong 8 năm (1078 - 1086), hàng trăm gian, chùa Phật Tích 300 gian còn thua, rằng phải có cả 7 gia đình chuyên đóng cửa chùa mỗi tối, hoặc câu ca dao ngụ ý đóng cửa chùa 2 ngày mới hết.

Rồi trong bảo tàng Mỹ thuật, bảo tàng Lịch sử cũng có sa bàn chùa Dạm, với 4 cấp, dài hơn trăm mét, ngang gần trăm mét trên núi.

Rằng chùa tên chữ là Cảnh Long Đồng Khánh, do chính vua Lý Nhân Tông đặt, để "tặng" mẹ là Thái hậu Ỷ Lan, dựng nền bằng đá, nguy nga tráng lệ...

(Lên mạng search chữ "chùa Dạm" là ra hết)


Nhưng đến nơi thật, điều nhìn thấy, chỉ là một triền núi bạch đàn lặng lẽ, khô cằn.

À, nhưng vẫn còn một vật gì đó trên lưng chừng núi !??

Có thể gửi xe lại rồi trèo lên chùa ngay từ chân núi, nhưng nếu lười thì có thể đi sang xã bên là có đường lên núi, lổn nhổn đá làm dở nhưng xe máy lên tốt.

Và khi lên đến nơi, có thể nhận ra "vật kia" là cái gì:


Đó là một trụ đá nằm giữa một đài tròn bằng đá. Đây là một trong những di vật quý giá và đẹp nhất trong số rất ít ỏi di vật đời Lý còn lại đến nay. Nó là biểu tượng cho nền mỹ thuật, kiến trúc, điêu khắc của triều đại Phật pháp từ bi nhất trong lịch sử Việt Nam.

Ối, bác Chitto cứ mân mê vòng ngoài mãi mà không đi thẳng vào cái tín ngưỡng phồn thực đấy.

Đợi bác.

Chiều nay được nghe Bác Chitto kể chuyện Phượt làm chúng em đi từ ngạc nhiên này đến ngạc nhiên khác. Rồi lại chuyện về cái khối đá kia ...Cảm thấy thật là thán phục. (c) . Công nhận bác Chitto chơi thôi cũng tao nhã hơn người. (c)

(NT) Nhưng gì thì gì em vẫn phải nói thật! Cái khoản thiết kế logo chắc không hợp với Bác ợ.

Cột đá này cao khoảng 4m dưới vuông trên tròn, ở giữa có điêu khắc một đôi rồng đời Lý cực đẹp, nét khắc sâu đến nỗi 900 năm mưa gió vẫn không mòn.
Đôi rồng này là biểu tượng rõ và đầy đủ nhất về rồng đời Lý, với bộ bờm mây, mào, răng, tai lá đề, ngậm ngọc vân mây... tuyệt đẹp. Thân trơn uốn khúc, chân năm móng, vẩy nhọn.




Cột đá này thực tế làm gì? Không ai dám khẳng định chính xác.

Có người cho rằng đó là biểu tượng Linga - sinh thực khí du nhập từ Chămpa thời đó. Cũng có phần đúng, vì đặc trưng dưới vuông trên tròn khá giống Linga (topic Quảng Nam tớ đã viết khá nhiều).
Có người cho rằng đó là biểu tượng Trụ trời, trên tròn là Trời, dưới vuông là đất, đứng trong vòng tròn hình sóng nước - cánh sen của Phật pháp.

Điều lạ là trên đỉnh cột có mấy lỗ vuông vức khắc vào rất sâu. Phải chăng trên đó còn một cấu trúc gì nữa nay đã mất? Cũng chưa ai giải thích chính thức.

Chiếc cột này trở thành biểu tượng cho Mỹ thuật Việt Nam. Ngay từ khi mới thành lập, Bảo tàng Mỹ thuật VN đã làm một phiên bản cột đá dựng ngay trước sân Bảo tàng (góc Cao Bá Quát - Nguyễn Thái Học). Cột phiên bản làm bằng xi măng, đổ khuôn theo đúng bản dập từ cột gốc chùa Dạm.

Gần đây rộn lên vì chuyện Bảo tàng MT làm một chiếc cột mới bằng đá, và vứt bỏ cột cũ ra đống phế liệu. Nhưng cột mới không hề đẹp hơn mà sai rất nhiều so với nguyên bản. Một loạt báo, có cả Nhân Dân đã đưa tin này

"Cột chùa Dạm mới"

"Rồng mới" ở BTMT VN

Và vài bức ảnh trong bài báo của họ



So với cột cũ, cột mới kia thật thảm hại về khái niệm "Bảo tàng". Chân thì vuông hình thang y như chân cột điện, vuông sắc cạnh, lại tự ý thêm vào 2 cái vành phía trên rồng (nguyên bản là nhẵn liền lên trên), rồng khắc vảy tầng lớp... Nghĩa là sai hẳn với nguyên bản.


Nhưng một điều cũng đáng nói nữa là: Tất cả các bài báo ấy đều chỉ có so sánh "Cột mới" và "cột cũ" của bảo tàng, mà không có báo nào có ảnh chụp và so sánh với "Cột nguyên bản" ở chùa Dạm cả.

Nghĩa là cũng một kiểu "nghe hơi nồi chõ".

(Tớ cũng nghe hơi nồi chõ, vì thường xuyên qua BT Mỹ Thuật và nhỉn thấy nhưng cũng chưa vào để chụp ảnh cái "Cột mới" ấy)